نوحه‌های محرم امسال، پرچم ایران را بالا برد
پیوند علم و آیین، از کارنامه مداحان تا رزم‌خوانی جنگ
محرمی که گذشت، دقیقاً متصل بود به جنگ ۱۲ روزه و دفاع مقدس؛ محرمی که گذشت، دقیقاً بعد از پایان موقت جنگ آغاز شد و این جنگ، جنگی نبود که بتوان آن را ساده انگاشت و تاثیر خود را در همه سطوح عزاداری ما بر جای گذاشت.
ملیت، معنابخش هویت دینی
از دوران پیش از ملی‌گرایی مدرن غربی، علما خود را با هویت‌های محلی مانند طبری، بغدادی یا جبل عاملی می‌شناختند؛ دین از ابتدا با چنین هویت‌هایی درگیر نبود، بلکه آنها را معنادار می‌کرد.
بین ملیت و مذهب درگیری نداریم
هویت ملی در آثار دفاع مقدس کمرنگ بود
در دوران دفاع مقدس، در آثار مرتبط با آن، زیاد اسم ایران یا وطن نمی‌آمد؛ سرودهایی که در طول جنگ خوانده می‌شد، دال مرکزی و مفهوم اصلی آن حول مفاهیم تشیع شکل می‌گرفت.
ملی‌گراترین آدم‌ها در جامعه ما مذهبی‌ترین‌ها هستند
جنگ ۱۲ روزه، نقطه‌ای بود که هویت ملی را برجسته‌تر کرد و واکنش جامعه به این رویدادها عامل اصلی آن بود.
اگر در گذشته جریان مذهبی به کم‌اهمیت دانستن وطن متهم می‌شد، امروز مذهبی‌ترین گروه‌ها ملی‌گراترین هستند.
از میراث ساسانی تا افراط‌های معاصر
سربداران به عنوان پیشگامان نوحه‌های حماسی-سیاسی در سبزوار بودند که اقتضای زمانه‌شان را در محتوا منعکس می‌کردند.
در قاجار، تلفیق کامل هنر نقالی یعنی زبان بدن، چهره، لحن و قوالی با نوحه، پدیدآورنده مداحی امروزی شد. عارف قزوینی در اواخر قاجار مبدع برجسته این تلفیق بود که میراث ساسانی-آل بویه را تا انقلاب اسلامی تکمیل و ارتقا داد.
در این نوحه‌ها شاعرانگی از دست رفته است. در تمام این دوران، شعر و هنر شاعرانگی همیشه یک پایه بوده؛ امروز وقتی به اشعار نگاه می‌کنیم، درمی‌یابیم که ما به جای شعر بیشتر به شعار رو آوردیم و در نوحه‌ها بیشتر به شعار یا به اسم‌ها پرداختیم.
از شعر به شعار رسیدیم
سرمایه‌های اجتماعی در بحران: هوشمندی کریمی و نقد مدیریت فرهنگی
در ادامه این نشست، مهدی زنگنه نوحه‌سرا این محرم را درگیر بلاتکلیفی و فشارهای اجتماعی-رسانه‌ای توصیف کرد و بر تفاوت بنیادین با دفاع مقدس تأکید کرد و گفت: برنامه‌ریزی مداحان و شاعران از ذی‌القعده یا حتی رمضان برای محرم آغاز می‌شود اما محرم ۱۴۰۴ با ۱۴ روز بلاتکلیفی پیش از شب اول و ۱۲ روز تداوم جنگ همراه بود. ذاکران و هیأت‌ها در تردید بودند که آیا جلسات عزاداری برگزار می‌شود یا خیر.
زنگنه مقایسه مستقیم محرم ۱۴۰۴ با جنگ ۸ ساله را نادرست دانست و دو جهان متفاوت را توصیف کرد:
دهه ۶۰ با پارادایم قدسی شهادت، در برابر ۱۴۰۴ با شهدایی که داشتیم متفاوت است. ما شهدایی تقدیم نظام جمهوری اسلامی کردیم که تا دیروز با سبک زندگی‌شان مسئله داشتیم؛ کسی که از نوک پا تا فرق سر تتو دارد، اما پدرش می‌گوید عاشق امام حسین بود و مداحی محمدحسین پویانفر گوش می‌داد.
زنگنه، محمود کریمی را به دلیل هوش هیجانی بالا ستود که در لحظه مدیریت درستی داشت و بر سرمایه اجتماعی دست گذاشت و گفت: او دست می‌گذارد روی اثری در دستگاه ماهور که محمد نوری خوانده؛ مگر کسی پیش از این جرئت خواندن از محمد نوری در هیأت را داشت.
زنگنه، تلاش همه مداحان را ستود و خطاب به مدیران فرهنگی گفت: سرمایه‌های اجتماعی را ساده به دست نیاوردیم؛ هزینه‌ها برای ساخت مهدی سیارها در شعر، محسن عرب‌خالقی‌ها در نوحه، محمود کریمی‌ها یا قطعه «در روح و جان من» محمد نوری شده اما مدیران فکر می‌کنند می‌توانند یک‌شبه فرهنگ را تغییر دهند. در سال ۱۴۰۱ یک چهره و سرود سلام فرمانده از عید تا اسفند پروموت شد، اما در ایام جنگ یک بار از رسانه ملی پخش نشد؛
در جنگ، باز به سرمایه‌ها رجوع می‌کنیم.
زنگنه، حاج صادق آهنگران را سرمایه ۸ ساله دفاع مقدس دانست و گفت: دو دمه‌های کلاسیک مانند «امشبی را شه دین در حرمش مهمان است» یا «ای اهل حرم» را یک سرمایه اجتماعی و بخشی جدایی‌ناپذیر پازل عزاداری است. گویی بدون آنها، اعمال ناقص می‌ماند.
زنگنه بر رجوع به سرمایه‌ها در بحران تأکید کرد و گفت: وقتی وقت، حال و انرژی داریم، باید به سمت تولیدات جدید برویم تا در بزنگاه، دست روی موسیقی و ادبیات غنی بگذاریم. محسن چاوشی و کاظم بهمنی سرمایه اجتماعی بودند که در جنگ به کمک آمدند.وی، شعار «ایران حسین تا ابد پیروز است» را قشنگ اما غیرماندگار دانست و گفت:
وضعیت امروز نوحه به علت تکرار مضامین، ملودی‌های تکراری، بسامد کلمات قابل پیش‌بینی، و اجرا بدون خلاقیت، بدترین دوره تاریخی و یخبندان است.وی با انتقاد از نوحه حسن صنوبری با ملودی «ممد نبودی» برای میثم مطیعی گفت: صرفا اسامی را به صورت موزون آورده؛ ملودی خاطره‌انگیز، اما بدون هنر. گویی دفارچه تلفن باز کرده بود. محرم امسال تولیدات زیادی داشتیم اما بی‌کیفیت بود.
نوحه‌های سیدالشهدا پرچم ایران را بالا برد
سیدجواد حسینی، نقدهای تخصصی نوحه‌ها را به رسمیت شناخت، اما از منظر مشاهده‌گر اجتماعی، این آثار را ظرفیت بزرگی توصیف کرد و گفت: جریان مذهبی با بازخوانی جدی سرمایه‌های اجتماعی، مسئله امر ملی را در دل جنگ احیا نمود. نوحه‌های سیدالشهدا نه تنها پرچم ایران را بالا بردند، بلکه خوانش ملی را در ایران پررنگ کردند.
وی این را اتفاقی خیلی بزرگ برای هر جامعه‌شناس سیاسی دانست و آن را فراتر از بحث‌های فنی، به عنوان رویدادی تأثیرگذار در بستر ایرانی معرفی کرد و گفت: در ایران این ماجرا اثرگذار بود و خوانش امر ملی را پررنگ کرد.
حسینی، انسجام ملی را دغدغه‌ای دیرینه در جمهوری اسلامی برشمرد که پس از جنگ و به ویژه پس از ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ – تشدید شده بود تصریح کرد: شخصاً انتظار چنین سطح بالایی از همبستگی اجتماعی را نداشتم، اما دلایل متعددی از جمله بازخوانی‌های هنری در نوحه‌های سیدالشهدا به آن انجامید.
حسینی، دستگاه فرهنگی کشور را موظف به تولید بیشتر دانست و پذیرفت که باید فراتر از این سطح عمل کند، اما از سوی دیگر، آثار موجود را لذت‌بخش و تقویت‌کننده انسجام توصیف کرد و گفت شنیدن آنها نه تنها جذاب بود، بلکه جنبه اجتماعی‌شان جامعه را به هم پیوند زد.
مضمون‌های نوحه‌های امسال تکراری بود
سید مجتبی عزیزی با نقد محتوای برخی نوحه‌ها، گفت: به لحاظ محتوایی برخی اشعار خیلی پایین است و آدم تعجب می‌کند.
وی نوحه محسن رضوانی با عنوان «زیور زخم» را ستود و گفت: شاعر و مداح ما از زیربنای زیبایی‌شناسی تشیع این مفاهیم را استخراج کرد که چقدر به تحمل زخم‌های جنگ معنا می‌دهد.
عزیزی، در ادامه ورود مصداقی به نوحه‌ها، بر مضمون‌های تکراری تمرکز کرد که محتوای جدیدی به مخاطب منتقل نمی‌کند اما نقاط مثبتی را برجسته کرد و گفت: تلمیح قرآنی «ان معی ربی» داستان موسی و بلاها، مورد اشاره رهبری، در چند شعر و نیز محتوای نوحه «الموت اولی من رکوب العار» از محمد رسولی و بنت الهدی الصغری از لبنان از نقاط مثبت نوحه‌های امسال بود.
سیار در این بخش از نشست اظهار داشت: دو جمله ما ملت امام حسینیم و امروز جمهوری اسلامی حرم است از شهید حاج قاسم سلیمانی چند سال ایران را ساخته است.
محسن عربخالقی نیز ادامه داد: به نظرم هیچگاه اسطوره‌ای مثل حاج قاسم سلیمانی نداشتیم. اسطوره‌ای که هم ملی و هم مذهبی بود.
عربخالقی در ادامه این نشست اظهار داشت:
آن چیزی که توانست کار مداحان را نجات دهد بار ملودی است. روی هر کاری که دست می‌گذاریم تا درباره آن سخن بگوییم ملودی‌هایش را قبلاً ساخته‌اند، یعنی صرفا ملودی جذاب است.
در یکی از نوحه‌های امسال در یک شعر آقای سیار فراز خوبی را داریم اما در ادامه همین شعر هم از شاعرانگی خارج می‌شویم و سراغ اسامی می‌رویم:
عاشق شدند و بند این منزل نماند
ندلایق شدند و آرزو بر دل نماندند
جام شهادت را چه زیبا سر کشیدند
ما خواب بودیم و از اینجا پر کشیدند
خوشا پر کشیدن، به آغوش مولا
حسین یابن زهرا…
امسال ما در سوگ خدّام حسینیم
در ماتم خدام گمنام حسینیم
هر سال «حاجی‌زاده» با ما سینه می‌زد
گریان و صاف و ساده با ما سینه می‌زد
سلام ای حسین جان…
فدایت دل و جان
حسین یابن زهرا…
مولا حسین فاطمه، بر تو سلامی
از «باقری» و «ایزدی» و از «سلامی»
ما راویان و راهیان کربلاییم
ما عاشقان با «زیور زخم» آشناییم
به شوق شهادت، همه جان فدایت
حسین یابن زهرا»
شعاری که به زور در نوحه‌ها آمده بود
محمد رسولی که این شعار را سرود، خودش شعری گفته بود که حنیف طاهری و مهدی رسولی آن را خواندند اما این شعار را نداشت؛ بلکه گفته بود: «خون تو پیروزه». یا محسن رضوانی در کاری که به زیور زخم پرداخته بود از ملودی استفاده کرد که عروسکی و کاریکاتوری بود، نه حماسی.
ذائقه مردم به سمت مداحی استودیویی یا باز تنظیم استودیویی تغییر پیدا کرده است. برخی اجراها اگر استودیویی می‌شد حتما بیشتر شنیده می‌شد.
کارکرد نوحه چیست؟
هیأت انقلابی و سیاسی به معنای این نیست که انقلاب و سیاست پیوست باشد بلکه در هیأت نمی‌توان حرفی زد که جدای از انقلاب و سیاست باشد البته بیان این به هم پیوستگی کار هنری می‌خواهد.