اولین پیش‌نشست علمی همایش هیأت

پیش‌نشست همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی ۱۴۰۳ با عنوان «هیأت در بوم ایران» و با حضور دکتر میثم مهدیار، معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، در محل این پژوهشگاه برگزار شد.

بررسی جایگاه آیین‌ها در علوم اجتماعی ایران

دکتر مهدیار با قدردانی از برگزاری همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی، بیان داشت: این همایش فرصتی ارزشمند برای پژوهشگران علوم انسانی و اجتماعی است تا با مفاهیمی چون آیین‌های مذهبی، مناسک دینی، و ساختارهای اجتماعی مرتبط با آن‌ها، مواجهه‌ای عمیق‌تر داشته باشند و نقش این آیین‌ها را در تاریخ و فرهنگ جامعه ایرانی بررسی کنند. او اشاره کرد که آیین‌ها و مناسک مذهبی در تاریخ ایران قدمتی طولانی دارند، اما متأسفانه در علوم اجتماعی و انسانی به‌طور جدی مورد توجه قرار نگرفته‌اند. وی افزود: دانش‌های جدید در کشور ما عمدتاً ترجمه‌ای و تقلیدی هستند و مسائل مرتبط با بوم و تاریخ ایران یا به‌طور سطحی بررسی می‌شوند یا نگاه سیاسی به آن‌ها غالب است.

نقد تحلیل‌های سطحی در علوم اجتماعی

وی ادامه داد: گفتمان غالب علوم اجتماعی در ایران، که اغلب در تضاد با ایده مرکزی نظام سیاسی قرار دارد، بسیاری از موضوعات مرتبط با ساختارهای اجتماعی، تحلیل‌های سیاسی و هویت‌های فرهنگی را به‌طور سطحی و سیاست‌زده بررسی می‌کند. این امر نشان‌دهنده تأثیر دیدگاه‌های خاص بر تحلیل‌های اجتماعی در ایران است. او مثال‌هایی از تحلیل‌های سطحی برخی جامعه‌شناسان ارائه کرد و تأکید کرد که این نوع برخورد، نشان‌دهنده ناهنجاری در فضای علمی کشور است.

ویژگی‌های ساختاری هیأت در ایران

دکتر مهدیار همچنین به تفاوت‌های ساختاری میان «هیأت» در ایران و مفاهیم مشابه در سایر کشورها مانند «موکب» در عراق پرداخت و گفت که هیأت‌ها در ایران، با ویژگی‌هایی چون مشارکت محله‌ای، ساختار سلسله‌مراتب خاص، و ارتباط تاریخی با سنت‌های اجتماعی برجسته هستند. این تمایزات، مفاهیمی مانند «هیأت در ایران» و «موکب در عراق» را به موضوعاتی جذاب برای بررسی علوم اجتماعی و آیین‌های مذهبی تبدیل کرده است. وی این پدیده را به ساختارهای اجتماعی تاریخی ایران مانند جماعت‌واره‌های فتوتی مرتبط دانست و اظهار داشت که این شباهت‌ها کاملاً توضیح‌دهنده نیستند؛ زیرا هیأت در دوران مدرن نه‌تنها از بین نرفته بلکه دائماً بازتولید شده است.

دلایل پایداری هیأت‌ها در ایران

او تأکید کرد که پایداری هیأت‌ها در ایران ناشی از ویژگی‌های خاص بوم و تاریخ این کشور است و به ساخت‌های مشارکتی سنتی مانند بنه‌ها و واره‌ها، که از مهم‌ترین ویژگی‌های تاریخ ایران محسوب می‌شوند، اشاره کرد. این ساخت‌ها نه‌تنها در ایجاد فرهنگ مشارکتی تأثیرگذار بوده‌اند، بلکه به‌عنوان بخشی از ساختارهای اجتماعی تاریخ ایران، نقش بسزایی در دوام جامعه داشته‌اند. وی این پدیده را یکی از دلایل دوام جامعه ایران در طول تاریخ دانست.

نقد دیدگاه‌های انتقادی به بوم ایران

دکتر مهدیار در ادامه، نگاه انتقادی برخی اصحاب علوم اجتماعی به بوم ایران را نقد کرد و گفت که برخلاف دیدگاه‌هایی که بوم ایران را مانع عقلانیت و توسعه می‌دانند، این بوم باعث شکل‌گیری عقلانیتی متناسب با شرایط خود شده است. او افزود: هیأت به‌عنوان یک ساخت اجتماعی خاص، فراتر از تقسیم‌بندی‌های مدرن عمل کرده و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ساخت‌های اجتماعی یاری‌گرانه در ایران، جایگاه ویژه‌ای دارد.

هیأت، پیوندی با تاریخ و فرهنگ ایران

وی در پایان اشاره کرد که هیأت محل تقاطع چندین بردار تاریخی است، ازجمله سنت‌های صنفی و ساخت‌های مشارکتی محلی. این تلاقی در بستر بوم و اقلیم خاص ایران، باعث بازتولید و تکثیر هیأت‌ها شده است. او تأکید کرد که ماندگاری هیأت‌ها ناشی از پیوند عمیق آن‌ها با تاریخ و فرهنگ ایران است و این پدیده را نمی‌توان صرفاً به حمایت‌های حکومتی نسبت داد. وی افزود: انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی نیز از فرهنگ عاشورایی و هیأت‌ها تأثیر گرفته‌اند و این آیین‌ها ریشه در بوم ایران دارند و به همین دلیل، مردم با آن‌ها ارتباط عمیقی برقرار می‌کنند.

ویدیوی کامل پیش‌نشست: