چهارمین پیش‌نشست تخصصی همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی با عنوان «نسبت‌سنجی هیأت و دین دیجیتال؛ بررسی وضعیت هیأت در دوره دیجیتالیسم» و با حضور دکتر سیدکیارش شیخ‌الاسلام و دکتر داوود طالقانی در خانه اندیشه‌ورزان برگزار شد. این نشست به بررسی نقش آیین‌های مذهبی در فضای دیجیتال و چالش‌های ناشی از تحولات سایبری اختصاص داشت.
محورهای ارائه دکتر سیدکیارش شیخ‌الاسلام
دکتر سیدکیارش شیخ‌الاسلام، پژوهشگر فلسفه غرب و رسانه‌های سایبری، بحث خود را با تمرکز بر تأثیر فضای دیجیتال بر دین و آیین‌های مذهبی آغاز کرد. او به این نکته اشاره کرد که در عصر دیجیتال، تصاویر و روایت‌ها به ابزارهای قدرتمندی برای شکل‌دهی به ادراک انسان‌ها تبدیل شده‌اند. وی اظهار داشت:
«تصویرسازی در این دوران، با حذف زمینه و برجسته‌سازی جزئیات، ذهنیت جدیدی ایجاد می‌کند. این فرآیند باعث می‌شود که ارتباط ما با امر قدسی دچار پیچیدگی شود.»
او با تأکید بر این که عصر دیجیتالیسم تهدیدها و فرصت‌های زیادی به همراه دارد، گفت:
«ما از عصر هژمونی تلویزیون عبور کرده‌ایم و امروز خرده‌رسانه‌ها نیز فرصت ایجاد روایت‌های مستقل را فراهم کرده‌اند. اما برای موفقیت در این فضا، نیاز به مبنای نظری داریم که شناخت صحیحی از تأثیر تصاویر و اقتضائات آن‌ها ارائه دهد.»
شیخ‌الاسلام برای روشن‌تر کردن این مفهوم، به مثالی از انتشار تصاویر مربوط به شهادت شهید سنوار توسط رژیم صهیونیستی اشاره کرد و گفت:
«هدف رژیم، نشان‌دادن تنهایی و شکست این فرمانده مقاومت بود؛ اما انتشار این تصاویر در سطح جهانی، به خلق روایت متفاوتی منجر شد. مردم این تصاویر را به‌عنوان نمادی از شجاعت و پایداری او تعبیر کردند. این همان مفهوم ضدتصویر است؛ تصویری که برخلاف قصد اولیه تولیدکننده‌اش، پیام متفاوتی به مخاطب منتقل می‌کند.»
وی افزود که ضدتصویرها می‌توانند در فضای دیجیتال به ابزاری برای بازتعریف روایت‌های مذهبی و ارتباط با امر متعالی تبدیل شوند. اما متأسفانه بسیاری از فعالان مذهبی، به جای ایجاد روایت‌های اصیل، صرفاً در قالب‌های تحمیلی رسانه‌های اجتماعی فعالیت می‌کنند. او از پدیده‌هایی مانند مداحی استودیویی و حجاب استایل به‌عنوان نمونه‌هایی از این روند یاد کرد.
نکات مطرح‌شده توسط دکتر داوود طالقانی
در ادامه نشست، دکتر داوود طالقانی، نویسنده و پژوهشگر حوزه فرهنگ و هنر، به بررسی پیوندهای میان دین، هنر، و دیجیتالیسم پرداخت. او گفت:
«تصویر، تجسم تصورات ذهنی است و تاریخ نشان می‌دهد که هنر، همواره در خدمت دین بوده است. اما در دوران مدرن، عنصر دین از هنر جدا شده و جای خود را به سرگرمی و جذابیت داده است. این روند در رسانه‌های دیجیتال نیز تداوم یافته است.»
وی با تحلیل چگونگی تحمیل فرم دیجیتالیسم به مناسک مذهبی، توضیح داد:
«دیجیتالیسم، با ساختارهای زمانی و مکانی خاص خود، آیین‌های سنتی را به قالب‌هایی جدید تبدیل می‌کند. به‌عنوان مثال، زمانی مقدس مانند شب جمعه، در فضای اینستاگرام به زمانی برای استوری کردن کربلا یا محتواهای مذهبی تبدیل شده است. این تغییرات، جنبه‌های عمیق معنوی آیین‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.»
طالقانی همچنین به موضوع اسطوره‌های جدید در عصر دیجیتال پرداخت و گفت:
«در فضای سایبری، حتی شخصیت‌های مذهبی و مداحان خاص، به اسطوره‌هایی تبدیل می‌شوند که به مرور، از دسترس عمومی خارج شده و جنبه‌ای دست‌نیافتنی پیدا می‌کنند. این فرایند، ما را از جوهره واقعی آیین‌ها دور می‌کند.»
او تأکید کرد که باید میان دعوت به خدا و دعوت به خود، تفکیک قائل شد و از تحمیل فرم‌های دیجیتالیسم به دین پرهیز کرد.
راهکارهای پیشنهادی برای مواجهه با چالش‌های دیجیتالیسم
هر دو سخنران بر این نکته تأکید داشتند که مواجهه با فضای دیجیتال، نیازمند بازتعریف روایت‌های دینی و استفاده از ابزارهای آن برای تقویت ارتباط با امر قدسی است. ایجاد ضدتصویرها و تکیه بر ابعاد معنوی و تنزیهی دین، می‌تواند رویکردی مؤثر در این زمینه باشد.
ثبت آثار و اطلاعات بیشتر
علاقه‌مندان می‌توانند برای ارسال آثار و کسب اطلاعات بیشتر، به تارنمای رسمی همایش هیأت و آیین‌های مذهبی به آدرس www.heyatconf.ir مراجعه کنند.
همچنین می‌توانید فیلم کامل این پیش نشست را مشاهده کنید:
