به گزارش خبرنگار مهر، نشست علمی «بررسی جایگاه ایده مقاومت در هیئات مذهبی مشهد» با حضور محمدرضا قائمی نیک، معاون پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی و عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه، در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد برگزار شد. دکتر قائمی‌نیک به ارائه مقاله خود پرداخت و گفت: این پژوهش که با همکاری یکی از دانشجویان دانشگاه انجام شده، به بازنمایی مفهوم مقاومت در هیئتهای مذهبی مشهد پس از وقایع هفتم اکتبر ۲۰۲۳ (عملیات طوفان الاقصی) می‌پردازد. در این تحقیق تلاش شده است بازتاب و بازنمایی مفهوم مقاومت در یک سال پس از این رویداد و در بستر اجتماعی هیئتهای مذهبی بررسی شود.
وی خاطرنشان کرد: پس از هفتم اکتبر شاهد شکل‌گیری موج جدیدی از توجه به مقاومت در کشورهای مختلف بوده‌ایم و لازم است این تحولات در قالب مطالعات میدانی و جامعه‌شناختی دقیق بررسی شود.
وی در ادامه با اشاره به چالش نظریه‌های علوم انسانی غربی تصریح کرد: اغلب نظریه‌های علوم انسانی در بستر فرهنگی و تاریخی غرب شکل گرفته‌اند؛ بستری که در آن نهاد کلیسا به‌تدریج از مرکزیت اجتماعی کنار رفته و فرآیند سکولاریسم در ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی گسترش یافته است.
قائمی‌نیک افزود: در حالی‌که علوم انسانی مدرن بر پایه تجربه تاریخی غرب و جدایی دین از عرصه‌های مختلف شکل گرفته‌اند، جامعه ما دارای ساختار و پیش‌فرض‌های دینی متفاوتی است؛ بنابراین، استفاده مستقیم از آن نظریه‌ها بدون توجه به زمینه فرهنگی و دینی ایران می‌تواند موجب خطای تحلیلی شود.
وی تأکید کرد: بازاندیشی در مبانی علوم انسانی و تولید نظریه‌های متناسب با زیست‌بوم اسلامی و ایرانی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است و دانشگاه علوم اسلامی رضوی در این مسیر گام‌های مهمی برداشته است.
معاون پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی: نظریه‌های سکولار قادر به تبیین واقعیت هیئتهای مذهبی پس از انقلاب نیستند.
وی با اشاره به چالش‌های نظری در تحلیل پدیده‌های دینی، تأکید کرد: نظریه‌ها و روش‌های تحقیق غربی که بر مبنای سکولاریسم شکل گرفته‌اند، توان تبیین صحیح و جامع پدیده‌هایی چون هیئتهای مذهبی را ندارند.
وی اظهار کرد: پس از انقلاب اسلامی و بازگشت دین به محوریت حیات اجتماعی و سیاسی مردم، چالش‌های نظری متعددی در استفاده از چارچوب‌های علوم انسانی غربی پدید آمده است. در حالی‌که در غرب دین پس از نهضت پروتستان از مرکز تحولات اجتماعی کنار رفت، در ایران دین همواره در محوریت زندگی مردم باقی مانده و پس از انقلاب اسلامی نیز این محوریت دوباره احیا شده است.
قائمی‌نیک افزود: هنگامی‌که از منظر نظریه‌های جامعه‌شناسی غربی به هیئتهای مذهبی که ذاتاً نهادهایی دینی و قدسی هستند نگاه می‌کنیم، سویه‌های معنوی و ارتباط آن‌ها با امر قدسی و ائمه معصومین (ع) نادیده گرفته می‌شود و تنها به کارکردهای اجتماعی و اوقات فراغتی آن‌ها توجه می‌شود.
معاون پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی با اشاره به تغییرات گسترده در ساختار و کارکرد هیئت‌ها گفت: هیئتهای امروزی به‌واسطه تحولات فناورانه، گسترش ارتباطات و امکانات رسانه‌ای، تفاوت‌های چشمگیری با هیئتهای دوره صفویه و قاجار پیدا کرده‌اند. اکنون جمعیت‌های انبوه در زمان کوتاهی گردهم می‌آیند و ابزارهای رسانه‌ای به بخش جدایی‌ناپذیر از این مراسم تبدیل شده‌اند.
وی تصریح کرد: در حالی‌که علوم اجتماعی غربی بر نقش رسانه در جامعه تأکید دارند، هنوز چارچوب نظری بومی و دینی برای تحلیل چنین پدیده‌هایی در ایران شکل نگرفته است. این مسئله پرسش مهمی را پیش روی ما می‌گذارد که آیا علوم اسلامی، از جمله فقه، کلام و فلسفه، توان ارائه نظریه‌ها و روش‌های تحقیق اجتماعی متناسب با پدیده‌های دینی معاصر را دارند یا خیر؟
قائمی‌نیک ادامه داد: پژوهش ارائه‌شده در این نشست در پی پاسخ به همین پرسش است. در این مقاله تلاش شده است چارچوب نظری مناسبی برای مطالعه هیئتهای مذهبی ارائه شود که از جامعه‌شناسی دین با رویکردی عمدتاً سکولار فراتر رفته و به سمت الهیات اجتماعی حرکت کند.
وی توضیح داد: الهیات اجتماعی می‌تواند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های کلامی و الهیاتی اسلامی، زمینه فهم پدیده‌های اجتماعی را از درون سنت دینی فراهم آورد. در این رویکرد، هیئت مذهبی نه صرفاً یک نهاد اجتماعی، بلکه تجلی ارتباط امر قدسی با جامعه مؤمنان تلقی می‌شود.
قائمی‌نیک گفت: هدف ما این است که از ترکیب روش‌های علمی مدرن و مبانی فکری اسلامی، به فهمی عمیق‌تر و بومی‌تر از پدیده‌هایی چون هیئتهای مذهبی، زیارت و مناسک دینی دست یابیم؛ پدیده‌هایی که هم ریشه در سنت دارند و هم با اقتضائات مدرنیته پیوند خورده‌اند.
معاون پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی، با تشریح چارچوب نظری پژوهش خود گفت: مسئله تحلیل پدیده‌های دینی با استفاده از نظریه‌های سکولار غربی، یکی از چالش‌های جدی در حوزه علوم انسانی است و باید با تکیه بر مبانی الهیات اسلامی بازنگری شود.
وی با بیان اینکه نقد مدرنیته و نگاه دینی به پدیده‌های اجتماعی صرفاً مختص جوامع اسلامی نیست، افزود: منتقدان مدرنیته در غرب، به‌ویژه متفکران کاتولیک، نیز تلاش کرده‌اند نسبت میان الهیات مسیحی و پدیده‌های مدرن را بازتعریف کنند. ما نیز با الهام از آن تلاش‌ها و با اتکا بر ظرفیت‌های کلام و حکمت اسلامی، کوشیده‌ایم چارچوبی نظری برای تحلیل پدیده هیئت در دوره معاصر ارائه دهیم.
قائمی‌نیک ادامه داد: در این پژوهش، علاوه بر تدوین چارچوب نظری، از روش تحلیل گفتمان فوکو برای بررسی هیئتهای مذهبی مشهد استفاده کردیم تا نحوه بازنمایی مفهوم «مقاومت» در این هیئت‌ها را شناسایی کنیم. این روش به ما امکان می‌دهد که شکل‌گیری گفتمان‌ها را در بستر روابط قدرت و منافع اجتماعی تحلیل کنیم.
وی افزود: بااین‌حال، استفاده از چارچوب فوکویی، ما را با یک چالش اساسی روبه‌رو می‌کند؛ زیرا در نگاه فوکو، تمام پدیده‌های اجتماعی حاصل روابط قدرت و منافع سیاسی اقتصادی‌اند. در نتیجه، هیئت مذهبی نیز صرفاً به‌عنوان ابزاری برای بازتولید قدرت تفسیر می‌شود، نه به‌عنوان نهادی قدسی و معنوی.
معاون پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی تأکید کرد: برای عبور از این محدودیت، به سراغ مبانی قدرت در حکمت و کلام اسلامی رفتیم. بررسی‌های ما نشان داد که در اندیشه اسلامی، قدرت دو حیث دارد: قدرت الهی و قدرت انسانی. قدرت الهی صفتی از صفات خداوند است که قوام هستی به آن وابسته است، و قدرت انسانی نیز زمانی ارزشمند و سازنده است که در امتداد قدرت الهی قرار گیرد. در غیر این صورت، به مسیر باطل و فساد می‌انجامد.
وی تصریح کرد: در این چارچوب، برخلاف نظریه فوکو که قدرت را صرفاً انسانی و اومانیستی می‌فهمد، در الهیات اسلامی قدرت پیوندی وجودی با حقیقت الهی دارد. این تفاوت بنیادین موجب می‌شود بتوانیم از رهگذر بازخوانی مفهوم قدرت در سنت اسلامی، معنای تازه‌ای از «مقاومت» را در تکوین در هیئتهای مذهبی استخراج کنیم.
قائمی‌نیک گفت: با تکیه بر این بازتعریف الهیاتی از قدرت، توانستیم در پژوهش خود نوعی تصرف معنایی در روش تحلیل گفتمان ایجاد کنیم و به‌جای تقلیل هیئت‌ها به روابط قدرت اجتماعی سکولار، آن‌ها را به‌عنوان تجلی اراده الهی در بستر جامعه مؤمنان مورد مطالعه قرار دهیم.
بازنمایی همبستگی و مقاومت مومنانه در برابر جریان سلطه در هیئت‌ها
وی خاطرنشان کرد: یافته‌های میدانی و مصاحبه‌های انجام‌شده توسط پژوهشگران نشان می‌دهد که هیئتهای مذهبی در مشهد نه‌تنها عرصه بازتولید قدرت سیاسی نیستند، بلکه بسترهایی برای بازنمایی ایمان، همبستگی اجتماعی و مقاومت مؤمنانه در برابر جریان‌های سلطه‌اند. این دستاورد، نتیجه تلفیق روش‌های علمی مدرن با حکمت و الهیات اسلامی است که می‌تواند الگوی جدیدی در مطالعات دینی و اجتماعی ارائه دهد.
معاون پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی با اشاره به نتایج پژوهش میدانی انجام‌شده در این حوزه گفت: بر اساس تحلیل گفتمان صورت‌گرفته، هیئتهای مذهبی مشهد در سه گفتمان اصلی نسبت به مفهوم «مقاومت» قابل شناسایی و طبقه‌بندی هستند.
وی با بیان اینکه محور اصلی این مطالعه، بازنمایی مفهوم مقاومت در هیئتهای مذهبی پس از واقعه هفتم اکتبر ۲۰۲۳ (عملیات طوفان‌الاقصی) است، اظهار کرد: بررسی‌های میدانی و مصاحبه‌های انجام‌شده با اعضای هیئت‌ها نشان داد که «گفتمان الهیات مقاومت» نخستین و پررنگ‌ترین گفتمان در میان هیئتهای مشهد است.
قائمی‌نیک افزود: در این دسته از هیئت‌ها، مفهوم مقاومت هسته مرکزی گفتمان محسوب می‌شود و اعضا عموماً خود را در امتداد گفتمان انقلاب اسلامی تعریف می‌کنند. این هیئت‌ها که می‌توان آن‌ها را «هیئتهای انقلابی» نامید، پیوند عمیقی میان آموزه‌های اهل‌بیت (ع) و مقاومت اسلامی برقرار کرده‌اند و روایت آنان از زندگی ائمه (ع) نیز بر محور مبارزه با ظلم و استکبار است.
خانواد محوری دال برجسته هیئت‌ها
به گفته وی، یکی از دال‌های برجسته این هیئت‌ها، خانواده‌محوری است؛ الگویی که تحت تأثیر بیانات مقام معظم رهبری تقویت شده و باعث شده است نقش زنان و خانواده در هیئت‌ها پررنگ‌تر شود. در این هیئت‌ها تصاویر شهدای مقاومت از جمله شهید سید حسن نصرالله، شهید یحیی سنوار و دیگر شهدای جبهه مقاومت بدون تمایز مذهبی نصب می‌شود و وحدت اسلامی در سطح نمادین نیز بازتاب دارد.
معاون پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی در ادامه به معرفی دومین گفتمان شناسایی‌شده پرداخت و گفت: این گفتمان میان‌موضعی است و هیئت‌هایی را شامل می‌شود که نه به‌طور کامل در چارچوب گفتمان مقاومت قرار دارند و نه به‌طور کامل از آن فاصله گرفته‌اند. این هیئت‌ها از لحاظ ظاهری و محتوایی ترکیبی از دو طیف دیگر هستند و نوعی رویکرد بینابین به مسائل سیاسی و دینی دارند.
قائمی‌نیک با اشاره به سومین گفتمان شناسایی‌شده بیان کرد: گفتمان سوم، گفتمان «جدایی دین از مقاومت» است. هیئتهای وابسته به این جریان، عموماً هرگونه پیوند میان هیئت مذهبی و موضوع مقاومت یا سیاست را نفی می‌کنند و معتقدند ورود مسائل سیاسی به هیئت‌ها موجب تضعیف معنویت و خلوص دینی آن‌ها می‌شود.
وی ادامه داد: مشاهدات میدانی نشان می‌دهد این هیئت‌ها از نصب تصاویر شهدای مقاومت، از جمله رهبران محور مقاومت همچون سید حسن نصرالله، خودداری می‌کنند. این گروه، فعالیت‌های مقاومت در کشورهای منطقه را نوعی «درگیری غیرضروری» تلقی کرده و تأکید دارند که هیئت باید صرفاً به عزاداری و مناسک سنتی محدود بماند.
قائمی‌نیک افزود: در این دسته از هیئت‌ها، زمان سخنرانی‌ها بسیار کوتاه و مداحی‌ها طولانی‌تر است و حضور بانوان در حداقل میزان خود قرار دارد. ساختار هیئت‌ها غالباً مردانه است و مفهوم خانواده در آن‌ها کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
وی در جمع‌بندی این بخش از پژوهش گفت: نتایج نشان می‌دهد که گرچه گفتمان الهیات مقاومت در مشهد وجود دارد، اما در کنار آن، گفتمان‌های رقیب و حتی منتقد مقاومت نیز حضور فعالی دارند. این مسئله نشان‌دهنده پویایی درونی هیئتهای مذهبی و تنوع رویکردهای فکری و فرهنگی در بدنه آن‌هاست.
معاون پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی در پایان تأکید کرد: تحلیل گفتمان هیئت‌ها پس از هفتم اکتبر، تصویر روشنی از چگونگی بازنمایی مفهوم مقاومت در جامعه مذهبی ایران ارائه می‌دهد و می‌تواند مبنایی برای مطالعات عمیق‌تر در حوزه جامعه‌شناسی دین و الهیات اجتماعی باشد.