پیشنشست تخصصی همایش علمی هیات و آیینهای مذهبی ۱۴۰۳ با موضوع «روش شناسی اجتماعی مطالعات هیأت» با حضور دکتر شهرزاد عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، دکتر روحانی، دکتر سپهری و دکتر خانی، اعضای هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع)، در مرکز تخصصی احیاء امر برگزار شد.
لزوم تعمیق مطالعات مناسک در علوم اجتماعی
دکتر محمدرضا روحانی در ابتدای جلسه ضمن تقدیر از برگزاری همایش علمی هیات و آیینهای مذهبی، بیان داشت: در چند دهه اخیر، سویه غالب در تولیدات علوم اجتماعی ایران در حوزه دین، این انگاره را تقویت کرده اند که جمهوری اسلامی مناسک را فربه کرده است و اتفاقا این باعث شده که مردم از دین فاصله بگیرند. یا مثلا گفته می شود جمهوری اسلامی فضای امتی را رها کرده و از دست داده است و در عوض، تنها شیعه گری را ترویج می کند. اینگونه نتیجه گیری های سیاست زده، بیشتر ناشی از این است که فعالیت های انجام گرفته، سطحی و کم عمق بوده و دارای یک عقبه علمی و نظری جدی نیست؛ به همین جهت هم، از ساحات مختلفی که در این موضوع باید مورد بررسی قرار گیرد، غفلت می شود.
روحانی ادامه داد: وقتی می خواهیم درباره هیات، کار علمی انجام دهیم، باید مطالعات تاریخی را جدی بگیریم، هستی شناسی کنیم، معرفت شناسی را مورد بررسی قرار دهیم، روش شناسی داشته باشیم و از پدیدارشناسی کمک بگیریم. همچنین، مطالعات ما باید ناظر به میدان باشد. مسیری در فضای علوم اجتماعی باز شده که به برکت مباحث اساتیدی چون حجتالاسلام دکتر پارسانیا، میتواند به ما در مطالعات مناسک و هیئات، کمک کند. برای مثال، بحث رئالیزم انتقادی در لایه روشی، راهگشاست. اما بسیاری از اصحاب علوم اجتماعی، تنها به مسائل عینی و ثمرات ملموس می پردازند و اصلا وارد مباحث دیگر نمی شوند.
عضو هیئت علمی دانشگاه افزود: برای مطالعه مناسک، حتما باید از متون دینی استفاده ببریم و آیات و روایات را مورد استنطاق قرار دهیم تا دلالت های مناسکی آن ها را به دست آوریم. در واقع، مطالعه علمی هیأت، مناسک و آیین های مذهبی، بدون مطالعه متون دینی امکان پذیر نیست. اما باید سعی شود این مطالعات به صورت لایه لایه انجام گیرد و سپس، بررسی کنیم که چگونه میشود آن ها را انضمامی کرد تا به یک امر قابل سنجش با سنجه تجربی تبدیل شود. مثلا از طریق طراحی پرسشنامه، می توان با میدان ارتباط برقرار کرد. از طرفی شاید بتوان گزارشی تهیه کرد از شهود کسانی که در دامن عقل و نقل تربیت یافته اند.
مطالعه هیأت، نیازمند زبان علمی جدید
دکتر زهرا شهرزاد عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات اظهار داشت:
جریانی در کشور وجود دارد که دائما سعی می کند مخاطب را اقناع نماید که زیست جهان ایرانی از فضای دینی خارج شده و اگر عمل دینی هم وجود دارد، نه در یک معنای عارفانه دینی و خلوص خواهانه، که در یک فضای صرفا سنتی و بومی است. با این نگاه، چنین تصور می شود که عقلانیتی بر کنشهای دینی حاکم نیست و افراد صرفا بر اساس هیجان رفتار می کنند. با چنین تحلیلی، تلاش می شود مناسک را زیر سوال ببرند.
دکتر شهرزاد بیان نمود: از مسائل دیگری که به کمک آن، مناسک را مورد هجمه قرار می دهند، دوگانه سازی بین منسک گرایی و اخلاق است. در واقع، با برجسته سازی رفتار مناسک گرایانی که خصوصیات اخلاقی نامناسبی دارند، این هجمه انجام می گیرد. دلیل عمده این هجمه ها نیز، آن است که جمهوری اسلامی با مناسک پیوند دارد و مناسک مذهبی، نظم اجتماعی جمهوری اسلامی را پیش می برند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات گفت: ما باید در روش شناسی به نحوی با سنت های الهی که همواره جریان دارند، ارتباط برقرار کنیم و در ادامه، به سنجه و یا شکلی از تفسیر برسیم. به یک معنا، ممکن است بوته های فرهنگ به کمک ما بیاید و شاید ادبیاتی که پیش از این، هستی را ذیل یک معنای عرفانی و غیرسکولار اما عرفی فهم کرده است، راهگشا باشد. بنابراین شاید لازم باشد زبان علمی جدیدی خلق کنیم.
علوم اجتماعی سطوح مختلف تحلیل یک رفتار را در نظر نمیگیرد
دکتر مهدی سپهری عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) دیگر سخنران پیش نشست بود که عنوان نمود: هنگامی که تلاش میکنیم به مطالعه و شناخت پدیده ای بپردازیم، در واقع وارد حیطه تحلیل آن پدیده شده ایم و تحلیل نیز میسر نیست، مگر آن که نقطه اتکایی در یک فلسفه خاص علوم اجتماعی داشته باشد و در نقطه خاصی بایستد. حال ما باید بررسی کنیم که چگونه می شود با استفاده از عقبه غنی عرفانی، فلسفی، حکمی و الهیاتی خود، وارد گفتگو با مبادی علوم اجتماعی شویم.
دکتر سپهری ادامه داد: برای شناخت کلان از مکاتب موجود در علوم اجتماعی، ابتدا باید هشت سوال اصلی از آن ها پرسیده شود. سوالاتی که ریشه در هدف شناسی، انسان شناسی، هستی شناسی، نظریه شناسی و… دارد. همچنین، سوالاتی راجع به این که صدق و کذب را در یک نظریه چگونه تعیین می کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه افزود: ما انسان را موجودی دارای لایه ها و مراتب ظاهر و باطن میدانیم که در ناحیه وهم و خیال خود به خلق معنا می پردازد، اما در ناحیه عقل خود، به کشف معنا میپردازد. بنابراین گاهی مُظهِر معناست و گاهی مَظهَر معنا. این انسان اعتباراتی انجام می دهد و خود، یک حقیقت کشسان به شمار می رود. از طرفی ما با یک انسان مواجه نیستیم، بلکه انسان ها متفاوت هستند و بر اساس توجهاتی که دارند، مرتبه وجودی خود را تعیین می کنند. وقتی انسان به امری توجه می کند، تعین پیدا می کند.
دکتر سپهری ضمن بررسی مکاتب گوناگون علوم اجتماعی و پاسخ آن ها به هشت سوال اصلی، اظهار داشت: باید بتوان در مطالعات علوم اجتماعی به این درک رسید که تاویل رفتارهای انسان، نیازمند بررسی یک عقبه ارادی است که به حوزه کنش شناسی مربوط می شود. یک رفتار ظاهری مشابه از چند نفر سر می زند و مثلا پولی به فقیر می دهند. کسی ممکن است پول خردش زیاد شده باشد و بخواهد با این کار، جیب خود را خالی کند! یک نفر ممکن است دلش برای فقیر سوخته باشد و رفتارش ناشی از یک حس ترحم باشد. کسی ممکن است بگوید این فقیر، یک شیعه امیرالمومنین(ع) است و باید به او کمک کرد. پس سطوح یک کنش، تحلیل های مختلفی خواهد داشت. همین مطلب در مطالعه هیأت و رفتار مردم در مناسک نیز موثر است.
باید بتوان با اصحاب علوم اجتماعی وارد گفتگو شد
دکتر ابراهیم خانی عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) از دیگر میهمانان این نشست بود که بیان داشت: معتقدم حجم وسیعی از اصطلاحات و معارف عرفانی را می توان در لایه های مختلف فهم از پدیده های اجتماعی دخیل کرد. اما ابتدا باید بتوان با اصحاب علوم اجتماعی وارد گفتگو شد. این گفتگو دو لازمه دارد، اول اینکه اراده گفتگو وجود داشته باشد و طرفین یکدیگر را برای گفتگوی علمی به رسمیت بشناسند و دوم اینکه بتوان ادبیات مشترکی یافت. به همین خاطر تصور می کنم با استفاده از دوگان های مهم در علوم اجتماعی، می توان به چنین گفتگو و رفت و برگشتی دست یافت. دوگان هایی مانند عینیت و ذهنیت، نظم و تضاد، ساختار و کارگزار، فردگرایی و کلگرایی و…
دکتر خانی خاطرنشان کرد: در تجارت، صنعت بسته بندی بسیار مهم و موثر است؛ در علم نیز چنین است. باید ابتدا بتوانیم به یک بسته بندی مناسب برسیم که به خوبی دیده شود و دیگران را درگیر کند. ما سعی داریم حکمت را با فهم پدیده های اجتماعی ترکیب کنیم، اما این ترکیب را باید در یک بسته بندی قابل گفتگو مانند دوگان هایی که عرض شد، ارائه دهیم تا مخاطب علوم اجتماعی ناچار به واکنش گردد و وارد گفتگو شود. بنابراین می توان در مطالعه هیأت، خوانش الهیاتی، حکمی و عرفانی را در دوگان ها بریزیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه افزود: مثلا استفاده از دوگان عاملیت ساختار، نتیجه فوق العادهای خواهد داشت. از نظر من بسیاری از چالش های لاینحل فلسفه و علوم اجتماعی در جمع بین این دوگانها را می توان با استفاده از مطالعه هیئات مذهبی، تا حد زیادی پاسخ داد. در واقع نمی گویم صرفا هیأت به علوم اجتماعی نیاز دارد، بلکه می گویم در برخی مسائل، علوم اجتماعی به هیأت احتیاج دارد.
همچنین میتوانید ویدیوی کامل این پیشنشست را مشاهده کنید:
